dr Teresa Wejner
Uczniowie dyslektyczni i ich prawa w kontekście egzaminów zewnętrznych i terapii.
Prawa ucznia wynikają z zagwarantowanych wcześniej praw dziecka. Pierwszym aktem prawnym na rzecz dzieci była uchwalona w 1924 r. Genewska Deklaracja Praw Dziecka. przez Ligę Narodów- wcześniej dzieci nie miały żadnych praw. W 1959 roku Zgromadzenie Ogólne Organizacji Narodów Zjednoczonych przyjęło Deklarację Praw Dziecka, która podkreślała, że dziecko, z uwagi na swoją niedojrzałość fizyczną oraz umysłową, wymaga szczególnej opieki i troski, w tym właściwej ochrony prawnej, zarówno przed, jak i po urodzeniu.
Najważniejszym aktem prawnym na rzecz dziecka podkreślającym jego podmiotowość jest Konwencja o Prawach Dziecka. przyjęta przez Zgromadzenie Ogólne Narodów Zjednoczonych 20 listopada 1989 roku i ratyfikowana przez. Polskę 7 lipca 1991r. Konwencja, nazywana często Światową Konstytucją Praw Dziecka. W Polsce potwierdzeniem podmiotowego traktowania dziecka jest Konstytucja Rzeczpospolitej Polskiej z 1997 r., której postanowienia zapewniają ochronę jego praw.
Podstawowe prawa dziecka to:
- prawo do życia i ochrony zdrowia,
- prawo do wychowania w rodzinie,
- prawo do godziwych warunków socjalnych,
- prawo do nauki.
Zakres realizacji prawa do nauki oraz praw uczniów w placówkach oświatowych i oświatowo- wychowawczych zabezpieczają standardy prawa międzynarodowego.
Z Konwencji o Prawach Dziecka wynikają prawa jakie powinny być spełnione wobec dzieci w zakresie dostępu do nauki takich jak:
- Zagwarantowanie bezpłatnego, powszechnego wykształcenia na poziomie podstawowym, zapewnienie możliwości regularnego uczęszczania do szkół.
- Zapewnienie różnorodnych form szkolnictwa średniego - ogólnokształcącego i zawodowego; udostępnienie dzieciom informacji i poradnictwa szkolnego i zawodowego; zapewnienie dostępności szkolnictwa średniego poprzez bezpłatne nauczanie i udzielanie pomocy finansowej uczniom.
- Dostępność do szkolnictwa wyższego na zasadzie zdolności.
- Realizację zasady równych szans; zmniejszenie wskaźnika porzucenia nauki - dbałość o atrakcyjność nauczania, właściwy poziom kwalifikacji nauczycieli.
- Możliwość prowadzenia instytucji oświatowych przez osoby fizyczne, stowarzyszenia.
Konwencja nakłada również na poszczególne państwa obowiązek poszanowanie godności dziecka w szkole, współuczestnictwo dzieci-uczniów w decydowaniu o niektórych sprawach szkoły, poszanowanie ich opinii poglądów i stanowiska, a także:
- indywidualizację nauczania, rozwijania osobowości, talentów, zdolności umysłowych i fizycznych dziecka,
- kształtowanie i rozwianie w dziecku szacunku dla rodziców, kultury, języka, tożsamości narodowej, jak i też dla innych kultur i narodów,
- przygotowanie dziecka do odpowiedzialnego życia w społeczeństwie w poszanowaniu praw człowieka.
Wykonanie, ratyfikowanych przez Polskę uregulowań międzynarodowych, stanowią w polskim ustawodawstwie zapisy art. 70 Konstytucji RP.
Obowiązki konstytucyjne wynikające z prawa do nauki to:
- zorganizowanie sieci szkół publicznych, w których nauka jest bezpłatna,
- zagwarantowanie równego, powszechnego dostępu wszystkich do kształcenia m.in. poprzez tworzenie i wspieranie systemu pomocy materialnej dla uczniów.
- zagwarantowanie rodzicom możliwości wolności wyboru dla dzieci innych szkół niż publiczne.
Szczegółowo, kwestie związane z prawem do nauki i jego realizacją, reguluje ustawa z dnia 7 września 1991r.o systemie oświaty (Dz. U. z 1996 r. Nr 67, poz.329) oraz stosowne przepisy wykonawcze.
Z ustawy o systemie oświaty i rozporządzenia Ministra Edukacji w sprawie ramowych statutów publicznej sześcioletniej szkoły podstawowej, publicznego gimnazjum oraz publicznego przedszkola, wynikają prawa, które powinny być uwzględniane w każdym statucie szkoły. Określają one zagwarantowane prawa do nauki każdemu uczniowi, a mianowicie:
- właściwie zorganizowanego procesu kształcenia, zgodnie z zasadami higieny pracy umysłowej,
- opieki wychowawczej i warunków pobytu w szkole zapewniających bezpieczeństwo, ochronę przed wszelkimi formami przemocy fizycznej lub psychicznej oraz ochronę i poszanowanie jego godności,
- życzliwego, podmiotowego traktowania w procesie dydaktyczno-wychowawczym, polegającego m.in. na swobodzie wyrażania myśli i przekonań, w szczególności dotyczących życia szkoły a także światopoglądowych i religijnych,
- rozwijania zainteresowań, zdolności i talentów,
- sprawiedliwej, obiektywnej i jawnej oceny oraz ustalonych sposobów postępów w nauce,
- korzystania z poradnictwa psychologiczno- pedagogicznego i zawodowego,
- wpływania na życie szkoły przez działalność samorządową oraz zrzeszania się w organizacjach działających w szkole,
- korzystania z pomieszczeń szkolnych, sprzętu, środków dydaktycznych, księgozbioru biblioteki podczas zajęć pozalekcyjnych.
Z Konwencji o Prawach Dziecka wynika również wiele praw dla ucznia. Jako szczególnie ważne w kontekście egzaminów zewnętrznych należy wymienić:
- Prawo do znajomości swoich praw.
- Prawo do nauki.
- Prawo do bycia zapoznanym na początku każdego roku z wymaganiami edukacyjnymi.
- Prawo do bezpłatnego nauczania w szkołach publicznych.
- Prawo do udziału w zajęciach dydaktyczno-wyrównawczych w przypadku trudności w nauce.
- Prawo przystąpienia do egzaminu zewnętrznego (sprawdzianu, egzaminu gimnazjalnego, egzaminu maturalnego, dojrzałości oraz potwierdzającego kwalifikacje zawodowe) w warunkach i formie dostosowanych do indywidualnych potrzeb psychofizycznych.
- Prawo przystąpienia do egzaminu zewnętrznego w warunkach i formie odpowiednich ze względu na stan jego zdrowia.
- Prawo do nauczania indywidualnego na terenie szkoły.
Egzaminy zewnętrzne spowodowały zmiany, które się dokonują i które się będą dokonywały w systemie edukacyjnym. Jedną z nich jest poszukiwanie nowych rozwiązań związanych z diagnozą psychologiczno-pedagogiczną uczniów dyslektycznych. Sytuacja związana z diagnozowaniem uczniów na okoliczność egzaminów zewnętrznych ujawniła potrzebę nowego spojrzenia na diagnozę ucznia z dysleksją rozwojową.
Wczesna diagnoza i wcześnie rozpoczęta terapia daje ogromne korzyści, ponieważ stymuluje rozwój dziecka oraz wzmacnia jego sferę emocjonalno-motywacyjną.
Zgodnie z rozporządzeniem MEN(z 7.09.2004) uczniowie z dysleksją rozwojową mają zapewnioną na terenie szkoły możliwość pisania egzaminów zewnętrznych w warunkach dostosowania do ich dysfunkcji.
Rozporządzenie MENiS z 7 stycznia 2003 roku w sprawie zasad udzielania i organizacji pomocy psychologiczno-pedagogicznej w publicznych przedszkolach, szkołach i placówkach gwarantuje pomoc psychologiczno-pedagogiczną:
- w przedszkolach,
- w szkołach,
- w placówkach.
Prawo do zwolnienia z nauki drugiego języka obcego, w przypadku gdy ma ono wadę słuchu § 9 ust. 1 rozporządzenia Ministra Edukacji Narodowej i Sportu z dnia 7 września 2004 r. w sprawie warunków i sposobu oceniania, klasyfikowania i promowania uczniów i słuchaczy oraz przeprowadzania egzaminów i sprawdzianów w szkołach publicznych (Dz. U. nr 199, poz. 2046, ze zmianami)
Rozporządzenie MENiS z 7. 09. 2004 w sprawie warunków i sposobu oceniania, klasyfikowania i promowania uczniów i słuchaczy oraz przeprowadzania egzaminów i sprawdzianów w szkołach publicznych (z późniejszymi poprawkami)
§ 6 nakłada obowiązek na. nauczyciela dostosowania wymagań edukacyjnych do indywidualnych potrzeb ucznia .
§ 34 określa zasady dostosowania wymagań egzaminacyjnych dla uczniów posiadających opinie o dysleksji.
Egzaminy zewnętrzne spowodowały zmiany, które się dokonują i które się będą dokonywały w systemie edukacyjnym. Jedną z nich jest poszukiwanie nowych rozwiązań związanych z diagnozą. Sytuacja związana z diagnozowaniem uczniów na okoliczność egzaminów zewnętrznych ujawniła potrzebę nowego spojrzenia na diagnozę ucznia z dysleksją rozwojową. Od ubiegłego roku są przygotowywane nowe testy diagnostyczne dotyczące diagnozy psychologiczno-pedagogicznej.
Wczesna diagnoza i wcześnie rozpoczęta terapia daje ogromne korzyści, ponieważ stymuluje rozwój dziecka oraz wzmacnia jego sferę emocjonalno-motywacyjną.
Nadrzędnym celem systemu edukacyjnego jest wspomaganie wszechstronnego i harmonijnego rozwoju osobowości uczniów oraz stwarzanie warunków umożliwiających im przyswajanie umiejętności ułatwiających sprawne funkcjonowanie. Dla uczniów ze specyficznymi trudnościami edukacyjnymi (dyslektycznymi) dostosowano wymagania egzaminacyjne do ich trudności. "Dysleksja jest cechą typową dla gatunku ludzkiego, która przejawia się w różnych sytuacjach społecznych, szczególnie tych związanych z edukacją. W zależności od środowiska, dysleksja w różny sposób wpływa na poszczególne osoby. Różnorodność podłoża językowego, kulturowego, historycznego i sytuacyjnego stanowi główny czynnik decydujący o dotkliwości i konsekwencjach tego zaburzenia."(H.A. Sayes) O uznaniu ucznia jako dyslektycznego w szkole zaświadcza stosowna opinia wydana przez poradnię psychologiczno-pedagogiczną.
Zgodnie z rozporządzeniem MEN(z 7.09.2004) uczniowie z dysleksją rozwojową mieli zapewnioną na terenie szkoły możliwość pisania sprawdzianu w warunkach dostosowania do ich dysfunkcji tj. mogli pisać sprawdzian w odrębnej sali, w której członek komisji egzaminacyjnej na początku raz głośno odczytał instrukcję, tekst wstępny i treść zadań, a uczniowie mogli równocześnie śledzić wzrokiem tekst zapisany w arkuszu. Uczniowie ci mieli także możliwość pisania sprawdzianu w czasie wydłużonym o 50% w stosunku do czasu przeznaczonego na sprawdzian. W przypadku stwierdzonej dysgrafii, mieli również możliwość pisania samodzielnie sformułowanych odpowiedzi do zadań drukowanymi literami, co powinno zwiększyć czytelność pisma. Egzaminatorzy sprawdzający prace nie obniżali oceny pracy tym uczniom ze względu na popełniane przez nich błędy ortograficzne.
Odkąd wprowadzono egzaminy zewnętrzne, w pierwszych trzech latach egzaminów zewnętrznych liczba uczniów dyslektycznych wzrastała. Do poradni psychologiczno pedagogicznych zgłaszało się z roku na rok coraz więcej uczniów, którzy uważali, że mają problemy z pisaniem i czytaniem. Ze względu na dużą liczbę zgłaszających się uczniów na specjalistyczne badania trzeba było niekiedy czekać kilka miesięcy. Wielu pedagogów i psychologów wyrażało pogląd, że jest to konsekwencją wzrastającej świadomości rodziców o istnieniu tego problemu. Najczęściej jednak interpretowano to jako łagodniejszą formę przebiegu egzaminu jaką jest chociażby możliwość pisania sprawdzianu w czasie dłuższym o pół godziny niż pozostali uczniowie.
Do 2005 roku liczba uczniów dyslektycznych systematycznie wzrastała, bowiem o ile w 2002 roku stan ten wynosił - 7,1%; w 2003 r. - 7,7%; w 2004 r -8,7% , to już w 2005 r. odsetek uczniów z dysleksją wynosił 9,3% populacji
W 2006 roku po raz pierwszy odnotowaliśmy nieznaczny spadek udziału procentowego uczniów dyslektycznych w stosunku do 2005 roku ( o 0,15%). W bieżącym roku udział uczniów z dysleksją obniżył się w stosunku do roku 2006 o kolejne 0,16%. I wskazuje średnią dla kraju 8,96% z ogólnej populacji uczniów z klas szóstych posiadających opinie z poradni psychologiczno-pedagogicznych stwierdzające dysleksję rozwojową.
Udział procentowy uczniów z dysleksją na sprawdzianach w latach 2002-2007
| Województwa | 2002 | 2003 | 2004 | 2005 | 2006 | 2007 |
|---|---|---|---|---|---|---|
| Wynik ogólny |
Porównując udział uczniów dyslektycznych w poszczególnych województwach należy stwierdzić, że jest on zróżnicowany. W bieżącym roku szkolnym (2007) najwięcej opinii o dysleksji wydano w województwie pomorskim - dla 15,89% populacji, najmniej w województwie podkarpackim - 4,67%. W porównaniu z rokiem ubiegłym (2006) zaznacza się tendencja do minimalnego zmniejszania zróżnicowania między poszczególnymi województwami. W woj. pomorskim wydano o 0,26% mniej opinii niż r roku 2006, natomiast w województwie podkarpackim o 0,37 % więcej w stosunku do roku ubiegłego- w ten sposób zmniejszyła się różnica między tymi województwami z 11,85% w roku 2006 do 11,12%w 2007.
Różnice te są jeszcze większe, gdy weźmiemy pod uwagę udział uczniów dyslektycznych z ogólnej populacji szóstoklasistów w poszczególnych powiatach. Na mapie Polski są powiaty w których jest poniżej 1% uczniów dyslektycznych oraz powiaty , gdzie udział ich przekracza 25% i oscyluje w kierunku 30%.
Analiza wyników z badań wskazuje, że nie jest problemem liczba uczniów z opiniami poradni psychologiczno-pedagogicznych o dysleksji lecz w dalszym ciągu występujące ogromne dysproporcje udziału uczniów dyslektycznych między poszczególnymi powiatami.
Udział procentowy uczniów z dysleksją podczas egzaminów gimnazjalnych w latach 2002-2007
| Województwa | 2002 | 2003 | 2004 | 2005 | 2006 | 2007 |
|---|---|---|---|---|---|---|
| Wynik ogólny |
Od 2002 roku równolegle z rozpoczętymi egzaminami zewnętrznymi są prowadzone systematycznie badania. Dotyczą one również udziału procentowego uczniów z dysleksją podczas egzaminów zewnętrznych. System egzaminów zewnętrznych wyzwolił wzrastającą liczbę uczniów dyslektycznych, ale również ujawnił rozmiar tego zagadnienia.
Udział uczniów dyslektycznych na sprawdzianie i egzaminie gimnazjalnym
| Egzaminy | 2002 | 2003 | 2004 | 2005 | 2006 | 2007 |
|---|---|---|---|---|---|---|
| Ogółem | 6,97% | 7,5% | 7,7% | 9,33% | 9,71% | 9,14% |
O uznaniu ucznia jako dyslektycznego w szkole zaświadcza opinia wydana przez poradnię psychologiczno-pedagogiczną. Opinie są niestety w różnorodny sposób redagowane. Przeprowadzona analiza opinii z poradni psychologiczno-pedagogicznych uświadomiła pilną potrzebę ujednolicenia zapisów z badań psychologiczno-pedagogicznych, aby podkreślając indywidualność i niepowtarzalność każdego dziecka zawierały jednoznaczne określenia pozwalające na ich jednakową interpretację niezależnie od miejsca diagnozowania, tak, jak wyniki z egzaminów zewnętrznych - jednakowo interpretowane i możliwe do porównywania między poszczególnymi powiatami, szkołami i województwami.
Dzięki egzaminom zewnętrznym ujawniła się potrzeba nowego spojrzenia na diagnozę dziecka z dysleksją rozwojową. Opinie z badań psychologiczno-pedagogicznych są redagowane w różnorodny sposób. Opinie z badań psychologiczno-pedagogicznych są redagowane w różnorodny sposób. W opiniach daje się zauważyć wieloznaczność terminologii dla określenia dysleksji. Poradnie używają niejednolitej terminologii: dysleksja, dysleksja właściwa, błędy typu dyslektycznego, trudności o charakterze dyslektycznym, specyficzne trudności, błędy typu dysortograficznego, dysgrafia z dysortografią, dysleksja ogólna, dysleksja rozwojowa itp. Nauczyciele mają często wątpliwości czy np. określenie "uczeń czyni błędy typu dyslektycznego" oznacza dysleksję rozwojową.
Psychologowie i pedagodzy prowadzący diagnozę w poradniach psychologiczno-pedagogicznych narzekają na niedostateczną ilość testów diagnostycznych a te, którymi się posługują są przestarzałe w stosunku do zmieniającej się rzeczywistości. Jednakże od ubiegłego roku są przygotowywane nowe testy diagnostyczne. Pracuje nad tym zespół profesjonalistów z wiodących uczelni zajmujących się problematyką dysleksji oraz Pracownia Testów Psychologicznych w Warszawie.
Dysleksja nie jest i nie może być wygodnym powodem do tłumaczenia trudności szkolnych. Aby uzdrowić obecną sytuację należałoby dokonać zmian w przepisach prawnych. W rozporządzeniu dotyczącym pomocy psychologiczno-pedagogicznej powinien się znaleźć zapis z którego wynikałoby, że uczeń uzyskujący opinię o dysleksji jest zobowiązany do uczęszczania na zajęcia terapeutyczne.
Od ucznia dyslektycznego należy oczekiwać uczestniczenia w zajęciach terapeutycznych, które mają na celu m.in.: niwelowanie trudności powodowanych (udokumentowanymi) zaburzeniami funkcji percepcyjno-motorycznych. Niestety, z roku na rok obserwuje się zmniejszanie możliwości uczęszczania nawet na te zajęcia, gdyż pojawiają się coraz większe ograniczenia w finansowaniu szkół przez gminy. Dyrektorzy szkół są stawiani przed dylematem: czy zapewnić zajęcia specjalistyczne dla małej liczby uczniów czy utworzyć koło zainteresowań - też bardzo potrzebne dla większej liczby uczniów. Uczniowie poddawani systematycznej pracy terapeutycznej prezentują wyższą samoocenę, mają lepszą motywację do nauki, popełniają mniej błędów ortograficznych a pismo ich jest bardziej czytelne.
Problem ten jest bardzo złożony i wskazuje na potrzebę intensywnych działań w kierunku wyrównywania szans edukacyjnych m.in. poprzez równy dostęp do badań oraz ujednolicenia zapisów w opiniach i zaleceniach po badaniach oraz czytelną ich interpretację. Obecnie funkcjonujący system oceniania zewnętrznego wymusza na poradnictwie dostosowania poradnictwa psychologiczno-pedagogicznego do zaistniałych zmian. Jeżeli tego w porę się nie dokona, to poradnie i szkoły będą funkcjonowały jako instytucje oddalające się od siebie. Potrzebne są tu ujednolicenia centralne w skali całego kraju.
W tym celu podejmowane są badania przez Pracownię Testów Psychologicznych PTP w Warszawie związane z diagnozowaniem dzieci dyslektycznych oraz różnicowaniem dysleksji od innych trudności szkolnych.
Ważną sprawą jest podejmowanie działań profilaktycznych uprzedzających pojawienie się trudności edukacyjnych spowodowanych dysleksją. Do takich działań należy zaliczyć wprowadzanie zajęć wspomagających rozwój dziecka. Wczesne działania stymulujące rozwój dają ogromne korzyści, ponieważ zapobiegają trudnościom szkolnym oraz wzmacniają jego sferę emocjonalno-motywacyjną. Szansę na wczesną terapię daje obecnie rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej i Sportu z dnia 4 kwietnia 2005 roku w sprawie wczesnego wspomagania rozwoju dzieci.
We wszystkich działaniach pomocowych niezwykle ważną sprawą jest nawiązanie kontaktu ze środowiskiem rodzinnym ucznia oraz współpraca nauczyciela, terapeuty i rodziców.
Najważniejszym celem i podmiotem naszych działań jest uczeń i jego dobro. Wychodząc z tego założenia i podmiotowego podejścia do ucznia powinny powinniśmy wszyscy dołożyć starań aby zapewnić jak najlepsze warunki rozwoju każdemu uczniowi uwzględniając jego możliwości oraz jego ograniczenia.
W spojrzeniu na prawa dziecka należy uwzględniać ich indywidualną drogę rozwoju. Liczenie się z tą różnorodnością i jej uwzględnianie jest wykładnią humanizacji procesów edukacyjnych. Oznacza to jak najpełniejsze poznanie potrzeb i aspiracji edukacyjnych dzieci, stymulowanie ich rozwoju, a przede wszystkim dążenie do ich zaspokajania
Jako priorytetowe działania uzdrawiające spojrzenie na problem uczniów dyslektycznych należy obecnie uznać:
- Uruchomienie działań pozwalających na wczesne diagnozowanie i pomoc osobom z dysleksją.
- Ujednolicenie opinii wydawanych przez poradnie psychologiczno-pedagogiczne, z których jednolicie w całym kraju będzie można interpretować wyniki z badań uczniów dyslektycznych.
- Uruchamianie obligatoryjnych dla uczniów dyslektycznych na terenie szkół działań terapeutycznych obligatoryjnych dla uczniów dyslektycznych
Bibliografia
- Aneks do informatora po sprawdzianie, klasa szósta szkoła podstawowa 2002 rok red : I. Roczniak I., R. Czabaj, M. Smoleń, T. Wejner, H. Szynkiewicz, M. Bogdanowicz, Wyd. Adam , Warszawa 2000.
- T.Wejner, Sprawdzian-egzamin zewnętrzny pod koniec szkoły podstawowej, wyd. Hamal, Łódź 2007
- Rozporządzenie w sprawie warunków i sposobu oceniania - Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 7 września 2004 r. w sprawie warunków i sposobu oceniania, klasyfikowania i promowania uczniów i słuchaczy oraz przeprowadzania egzaminów i sprawdzianów w szkołach publicznych.
- 4. Sayes, H.A., Dysleksja i inne zaburzenia uczenia w Europie, (w) Dysleksja -Od badań mózgu do praktyki, red. A . Grabowska, K. Rymarczyk, Instytut PAN, Warszawa 2004
Nowelizowane rozporządzenie z dnia 24 października 2005 roku zmieniające rozporządzenie w sprawie warunków i sposobu oceniania, klasyfikowania i promowania uczniów i słuchaczy oraz przeprowadzania sprawdzianów i egzaminów w szkołach publicznych z dnia 7 września 2004 r. § 55 ust. 3 otrzymuje brzmienie:
"Opinia, o której mowa w ust. 1, powinna być wydana przez poradnię psychologiczno-pedagogiczną, w tym poradnię specjalistyczną, nie później niż do końca września roku szkolnego, w którym jest przeprowadzany egzamin maturalny, i nie wcześniej niż na 4 lata przed terminem egzaminu maturalnego".