dr Teresa Wejner
Segregacja międzyszkolna
Teoria stratyfikacji społecznej, czyli uwarstwienia społecznego jest koncepcją dotyczącą podziału społeczeństwa pod kątem istnienia warstw (klas, stanów, grup społeczno-zawodowych) różniących się między sobą pod względem np. dochodu, prestiżu, wieku, kwalifikacji, wykształcenia lub pełnionych funkcji. W myśl tej koncepcji, pozycja danej warstwy społecznej jest, uzależniona od uznawanego w danym społeczeństwie systemu wartości1
W Polsce stratyfikacja podlegała różnorodnym zmianom na przestrzeni dziejów. Obecnie, we współczesnym społeczeństwie występuje podział na kilka kategorii, a przynależność do jednej z nich daje bardziej lub mniej korzystną pozycję danej jednostce w społeczeństwie. Różnice pomiędzy tymi kategoriami społecznymi nazywa się zróżnicowaniem społecznym. Jeśli ludzie w tych kategoriach społecznych zostaną zaszeregowani w pewnym porządku, który daje im różny dostęp do dóbr społecznych mamy wówczas do czynienia ze stratyfikacją społeczną, czyli uwarstwowieniem społeczeństwa.
Stratyfikacja społeczna przybiera różne formy i jest cechą spotykaną w każdym społeczeństwie. Najczęściej spotykanymi elementami struktury społeczeństwa są klasy lub warstwy społeczne. Kryteria wyróżniania klas mają przede wszystkim charakter ekonomiczny jak np. stan posiadania majątku lub dochodów. To, z jakiej warstwy, klasy wywodzi się jednostka wywiera duży wpływ na jej życie. Szczególnie istotne jest to w kontekście równości szans edukacyjnych uważane jako podstawowe założenie reformy edukacyjnej.
W myśl ustawy oświatowej za nadrzędny cel systemu edukacyjnego uznaje się wspomaganie wszechstronnego i harmonijnego rozwoju osobowości wszystkich uczniów oraz stwarzanie warunków umożliwiających im przyswajanie umiejętności ułatwiających sprawne funkcjonowanie. Realizację tych celów ma zagwarantować Konstytucja RP stojąca na straży interesów obywateli: "Zadaniem Państwa jest stworzenie takich warunków, które umożliwią realizację tych celów. Państwo nie rządzi społeczeństwem, podobnie jak życiem domowników nie rządzi dom. (...) Dom i państwo są zatem podstawami toczącego się w nich życia i nadają mu charakter... może być właśnie domem, który daje poczucie pewności, swobodę ruchów i głosu2.
W ostatnich latach daje się zauważyć duży wpływ stratyfikacji na powodzenie szkolne uczniów. System oświaty przyczynia się do dziedziczenia przez dzieci pozycji społecznych rodziców. Przynależność do warstw społecznych jest wyznaczona poprzez zespół różnych czynników takich jak np. rodzaj zawodów ich rodziców, dochody rodziny, sposób bycia, prestiż społeczny i wykształcenie rodziców. Uczniowie wywodzący się z lepiej sytuowanych rodzin mają z reguły lepszy dostęp do dóbr społecznych.
Niepokojące są wnioski wynikające z niezrealizowania głównego celu reformy edukacyjnej, jakim jest wyrównywanie szans edukacyjnych3. Diagnoza na temat oświaty w końcu lat osiemdziesiątych głosiła: "Poszczególne szkoły różnią się między sobą - niekiedy nawet znacznie, zarówno pod względem jakości, jak i zakresu realizacji zadań. Na ogół więcej uwagi poświęcają funkcji kształcącej, mniej wychowawczej a najmniej orientującej"4.
Z przeprowadzonych badań wynika, że obecnie w dalszym ciągu poszczególne szkoły różnią się między sobą znacznie. Świadczą o tym wyniki z egzaminów zewnętrznych między szkołami. Nadal występuje duże zróżnicowanie umiejętności szkolnych uzyskanych podczas sprawdzianu uczniów w zależności od szkoły, do której uczęszczali. Postulat równości szans edukacyjnych oznacza, że kształcenie w szkołach ma mieć porównywalną jakość, co w efekcie pozwoli uczniom uzyskać podobne wyniki podczas egzaminów zewnętrznych. System szkolny przyczynia się jednak do segregacji poprzez wybiórczą rekrutację uczniów do szkół i przy podziale uczniów na i klasy "lepsze" i "gorsze" w obrębie szkoły. Takie postępowanie szkoły jest efektem działań zmierzających do stworzenia klas o wysokim poziomie nauczania. Jest to efekt polityki edukacyjnej prowadzonej przez szkoły.
Podobna zależność występuje w gimnazjach5. Z badań prowadzonych w gimnazjach przez R. Dolatę i w szkołach podstawowych przez B Murawską6 wynika, że statystycznie istotnymi predykatorami segregacji międzyklasowej są: zróżnicowanie społeczne uczniów w szkole, oraz procent uczniów spoza rejonu.
Przykładem na występujące zróżnicowanie między szkołami są wyniki uzyskane przez poszczególne szkoły podczas sprawdzianu przeprowadzone na losowej próbce 27 szkół: 6 szkół niepublicznych usytuowanych w miastach i 21 publicznych. Wśród szkół publicznych czternaście jest usytuowanych w dużym mieście a osiem na wsiach.
Wyniki uzyskane przez cztery szkoły publiczne na terenie Łodzi.
Wykres przedstawia wyniki uzyskane
przez uczniów z czterech szkół publicznych usytuowanych w Łodzi. Przedstawione numery nie
są numerami szkół, lecz nadane w badaniach. Trzy ze szkół mieszczą się w centrum
miasta (19 i 1 w dzielnicy -Śródmieście, 7- w centrum Widzewa), czwarta zaś jest
usytuowana na Stokach (14). Do szkoły oznaczonej podczas badania numerem 1 uczęszczają
uczniowie w większości spoza rejonu. Są to dzieci rodziców dobrze sytuowanych z wysokim
statusem społecznym, zajmujący wysokie posady w urzędach państwowych. Do szkoły 19,
usytuowanej niedaleko szkoły 1, uczęszczają dzieci z biednych rodzin, często bezrobotnych. Rodziny ich żyją w złych warunkach mieszkaniowych, często pozbawione podstawowego wyposażenia. W domach tych nie ma centralnego ogrzewania i łazienek. W mieszkaniach nie spotyka się komputerów i innych "standardowych" sprzętów. Określenie "zaniedbanie środowiskowe" bywa często używane przy określeniu charakterystyki wielu rodzin. Uczniowie ze szkoły 7 prezentują społeczność, którą można by określić, jako przynależną do kilku kategorii społeczych, lecz w większości do rodzin zamieszkałych w nowym budownictwie usytuowanym w centrum miasta. Są to rodziny określane jako posiadające korzystną sytuację społeczną. Uczniowie szkoły14 mieszkają w mniej korzystnych warunkach niż ich koledzy ze szkoły 7. Są wśród nich dzieci z rodzin wielodzietnych i biednych.
Analiza wyników wskazuje na istnienie ogromnych różnic między szkołami.
Dlaczego są aż takie rozpiętości wyników między szkołami?
Gdzie są usytuowane szkoły, które uzyskały najniższe wyniki?
Wśród szkół, które uzyskały najniższe wyniki, są głównie szkoły wiejskie oraz usytuowane
w dzielnicy dużego miasta w rejonie ulic zamieszkałych w przeważającej większości przez
rodziny o niskim statusie społecznym.
Z badań wynika problem nierówności edukacyjnych w
kontekście umiejętności czytania ze zrozumieniem, pisania oraz umiejętności matematycznych.
Zestawienie wyników najwyższych i najniższych w poszczególnych zadaniach uzyskanych przez uczniów z badanych szkół wskazało na duże rozpiętości w osiągniętych wynikach
Podsumowanie
System szkolny może przyczynić się do segregacji uczniów. Szkoła, która uzyskała najwyższe wyniki przyjmuje spoza rejonu uczniów z tzw. "dobrych środowisk", co istotnie poprawiło "rejonowy" skład uczniów.
Badania ujawniły silnie zróżnicowany poziom umiejętności uczniów pod koniec szkoły podstawowej w zależności od szkoły, do której uczęszczali uczniowie. Wynika to zapewne z możliwości czerpania przez poszczególnych uczniów z zaplecza kulturowego własnej rodziny. Uczniowie, którzy nie dostają bezpośredniego wsparcia ze strony domu, są narażeni w dużym stopniu na niepowodzenia szkolne.
Analiza wyników poszczególnych szkół pozwala sądzić, że system szkolny na obecnym etapie reformy nie przyczynia się do wyrównywania wyników między szkołami.
Międzyszkolny efekt segregacji jest wynikiem czynników demograficznych oraz procedur rekrutacji stosowanych przez szkoły. Szkoły w obliczu niżu demograficznego przyjmują uczniów spoza rejonu, najchętniej tych, którzy lepiej rokują7.
Problem segregacji międzyszkolnych jest powiązany z polityką rynkową edukacji i wiąże się z prawem rodziców do wyboru szkoły dla swego dziecka. Wybór ten jest uzależniony najczęściej od upublicznienia informacji o wynikach egzaminów po szkole podstawowej i tworzeniem na tej podstawie przez media rankingów szkół. Wyniki egzaminu po szkole podstawowej używane są często w celach selekcyjnych, co, jest zaprzeczeniem założeń reformy edukacji.
Jak temu zaradzać? Wydaje się, że dobrze prowadzona polityka szkoły ze środowiskiem lokalnym, która będzie ośrodkiem kultury dla tej społeczności zyska właściwą rangę w swoim środowisku. Ale aby szkoła była atrakcyjna dla środowiska musi posiadać odpowiednie zaplecze pomocy naukowych i socjalnych, a przede wszystkim posiadać permanentnie doskonalącą się kadrę nauczycieli, którzy swoją nowo zdobywaną wiedzę potrafią wykorzystywać w pracy zawodowej.
1 Słownik Encyklopedyczny Edukacja Obywatelska, red .R. Smolski,, M.Smolski,, E..H.Stadtmüller., Wyd. Europa, Warszawa 1999
2 B. Śliwerski , Jak zmienić szkołę, IMPULS, Kraków, 1998.
3 Prace prowadzone pod koniec lat osiemdziesiątych przez Komitet Ekspertów do Spraw Edukacji Narodowej, któremu przewodniczył Czesław Kupisiewicz, ujawniły poważne braki występujące w oświacie. Szczególnie były one wyraziste na poziomie szkoły podstawowej.
4 Cz. Kupisiewicz, Edukacja narodowym priorytetem, PWN ,Warszawa 1989 s. 127.
5 R.Dolata, Procedury rekrutacji i dzielenia uczniów na oddziały w gimnazjach, (w) zmiany w systemie oświaty, ISP, Warszawa 2002
6 B. Murawska, Segregacja na progu szkoły podstawowej, ISP, Warszawa 2004r.
7 Tamże