dr Teresa Wejner

Charakterystyczne błędy popełniane przez uczniów dyslektycznych w nauce szkolnej

Uczniowie z dysleksją rozwojową napotykają na różnorodne trudności w nauce szkolnej. Ponieważ etiologia dysleksji nie jest jednorodna, a patomechanizmy jej są bardzo złożone, to również problemy szkole z nią związane mają charakter złożony. Mamy świadomość, że dysleksja jako specyficzna jednostka neurologiczna jest zespołem niejednorodnych objawów. Najczęściej główną przyczynę dysleksji upatruje się w zaburzeniach funkcji percepcyjno - motorycznych w zakresie analizatora słuchowego, wzrokowego, kinestetyczno-ruchowego, lateralizacji i orientacji przestrzennej.

Podłożem trudności mogą być zaburzenia jednej funkcji, ale często dotyczą kilku funkcji. Najczęściej współwystępują ze sobą zaburzenia w zakresie funkcji słuchowych, wzrokowych oraz sprawności motorycznej. Nasilenie specyficznych trudności w czytaniu i pisaniu zależy od rodzaju i głębokości deficytu każdej z funkcji, zakłóceń ich współdziałania, jak również od zakresu zaburzeń (liczby zaburzonych funkcji). Jeżeli zaburzonych jest kilka funkcji percepcyjno-motorycznych mówimy o rozległości zaburzeń. Stopień gorszego funkcjonowania w zakresie danej funkcji może być różny - jest on uzależniony od głębokości zaburzenia. Uczeń, u którego występuje zaburzenie wielu funkcji percepcyjno - motorycznych o dużej głębokości napotyka na szczególnie duże trudności w nauce szkolnej, określamy wtedy, że występuje u niego dysleksja w stopniu głębokim.

Uczniowie ze specyficznymi trudnościami w uczeniu się czytania i pisania (z dysleksją rozwojową) w sytuacji stresu egzaminacyjnego jakim jest niewątpliwie egzamin gimnazjalny, reagują wzmożonym napięciem emocjonalnym, zaburzeniami uwagi, pamięci, spostrzegania, przekraczają limity czasowe ze względu na trudności w czytaniu i zbyt wolne tempo pracy. Uczniowie ci mają także problemy z pisaniem: pismo ich bywa mało czytelne (dysgrafia) i zawiera wiele błędów, w tym ortograficznych i interpunkcyjnych (dysortografia) pomimo znajomości zasad ortografii i pracy nad tym problemem.

Nauka czytania i pisania wymaga prawidłowej percepcji wzrokowej, słuchowej, orientacji przestrzennej, czasowej, prawidłowego rozwoju ruchowego. Źródła trudności czytania i pisania tkwią w zaburzeniach procesu analizy i syntezy, tak wzrokowej, jak i słuchowej oraz w opóźnianiu się tworzenia związków czasowych pomiędzy poszczególnymi funkcjami w ośrodkach nerwowych kory mózgowej. Interpretując zaburzenia analizy i syntezy w procesie czytania i pisania, który stanowi złożony układ funkcjonalny, wiadomo, że nie można traktować dysleksji jako zjawiska statystycznego. Dlatego nie powinna wystarczać opinia o dysleksji na okoliczność egzaminów zewnętrznych. Uczniom mającym trudności w nauce czytania i pisania należy pomóc poprzez odpowiednie zajęcia terapeutyczne w celu łagodzenia tych trudności, jak również oddziaływaniem terapeutycznym ucząc odporności psychicznej na stresy i niepowodzenia szkolne, wzmacniając motywację do nauki.

Aby podjąć działania w kierunku zwiększenia szans dla uczniów dyslektycznych podczas egzaminów zewnętrznych, należy zapoznać się z typologią błędów popełnianych przez dyslektyków.

CHARAKTERYSTYCZNE BŁĘDY
POPEŁNIANE PRZEZ OSOBY Z DYSLEKSJĄ ROZWOJOWĄ:

W czytaniu:

  1. Pomijanie wyrazów lub ich dodawani, zniekształcenie wyrazów i odczytywanie innych, podobnych w skutek domyś lania się całego wyrazu na podstawie przeczytanych pierwszych głosek.
  2. Gubienie się w tekście, pomijanie linii, lub odczytywanie jej powtórne.
  3. Niepewność czytania krótkich wyrazów takich jak od - do.
  4. Trudność dzielenia dłuższych wyrazów na sylaby i syntetyzowanie sylab na wyrazy we właściwym porządku.
  5. Pomijanie interpunkcji.
  6. Przestawianie liter w wyrazie.
  7. Niewłaściwe łączenia liter.
  8. Trudność ze zrozumieniem sensu czytanego tekstu, przy nadmiernym skupieniu się na stronie technicznej czytania.
  9. Trudności w rozumieniu treści zawierającej pojęcia dotyczące stosunków przestrzenno-czasowych oraz struktur gramatyczno-logicznych.
  10. Trudności w orientacji na mapie i planach.
  11. Zaburzona orientacja w stronach świata ( wzrokowe ujmowanie stosunków przestrzennych na mapie).
  12. Mylenie pojęć, które są przyswajane werbalnie.
  13. Trudności w rozumieniu zadań z zakresu geometrii.

W pisaniu:

  1. Słaby poziom pracy pisemnej w porównaniu z odpowiedziami ustnymi.
  2. Niski poziom graficzny i estetyczny prac pisemnych.
  3. Utrzymywanie się trudności z różnicowaniem liter: p-b, p-g, u-n, m-w.
  4. Niewłaściwy dobór liter do głosek podobnych fonetycznie w wyniku ich niewłaściwego różnicowania: t-d, p-b, m-n.
  5. Mylenie nazw liter głosek.
  6. Niewłaściwe stosowanie małych i dużych liter.
  7. Trudności w różnicowaniu wyrazów podobnie brzmiących.
  8. Dodawanie, pomijanie, przestawianie liter, sylab, lub całych wyrazów.
  9. nieprawidłowe rozmieszczenie pracy pisemnej w przestrzeni.
  10. Tracenie wątku podczas zapisywania opowiadania.
  11. Brak, lub niewłaściwe używanie interpunkcji.
  12. Błędy typowo ortograficzne.
  13. Pomijanie drobnych elementów graficznych, w tym ogonków przy ą lub ę.
  14. Pomyłki w zadaniach arytmetycznych.
  15. Trudności w tworzeniu wykresów.
  16. Zamiana kierunków w rysunkach geometrycznych.
  17. Zakłócenia stosunków przestrzennych i proporcji elementów.

Ze względu na zaburzenia funkcji percepcyjno - motorycznych (spostrzegania wzrokowego, słuchowego, motoryki, lateralizacji i orientacji przestrzennej), można wyróżnić następujące trudności występujące u uczniów z dysleksją rozwojową::

TRUDNOSCI W UCZENIU
UWARUNKOWANE ZABURZENIAMI PERCEPCJI SŁUCHOWEJ

Umiejętności Symptomy zaburzeń
Wypowiadanie się Występują trudności w wypowiadaniu się. Zasób słów ubogi, niegramatyczne wypowiadanie się. Często występuje wada wymowy. Przekręcanie wymowy mało znanych wyrazów. Niekiedy kłopoty w wypowiedziach, wynikające z trudności w rozumowaniu, wnioskowaniu i uogólnianiu na materiale werbalnym.
Pisanie Szczególnie nasilone trudności w pisaniu ze słuchu, wynikające z niemożności dokonywania prawidłowej analizy słuchowej dyktowanych wyrazów i zdań.
Zniekształcenie pisowni, niekiedy trudne do odczytania.
Duże trudności w pisaniu wyrazów ze zmiękczeniami, dwuznakami, głoskami tracącymi dźwięczność, w różnicowaniu pisowni: i-j, odróżnianiu samogłosek nosowych,:ą-ę, om-on.
Trudności w pisaniu wyrazów nieznanych.
Mylenie kolejnych wyrazów w zapisie, wolne tempo pisania.
W pisaniu ujawniają się występujące wady mowy, niekiedy już przezwyciężone.
Ogromną trudnością jest przepisywanie tekstu, nie występuje tu dyktowanie sobie tekstu.
Czytanie Trudności w zestawieniu dźwięku w całość - utrzymujące się długi czas literowanie, trudności z modulowaniem głosu.
Brak znaków przestankowych w czytanym tekście.Liczne błędy w czytaniu, zmiany, opuszczenia głosek, mylenie wyrazów zbliżonych artykulacyjnie.
Rozumienie czytanej treści Trudności w rozumieniu przeczytanej treści wynikają z niedokładnego rozumienia określeń słownych, mylenia znaczenia wyrazów o podobnym brzmieniu.
Trudności z innymi przedmiotami szkolnymi Szczególnie duże problemy z nauką języków obcych.
Trudności w uczeniu się pamięciowym (wiersze, ciągi słowne), gorsza pamięć słuchowa.
Trudności w uczeniu tabliczki mnożenia, kłopoty ze zrozumieniem instrukcji, objaśnień nauczyciela, zapamiętywaniem.
Trudności w przyswajaniu materiału gramatycznego.
W matematyce zbyt szybkie oderwanie od konkretów utrudnia przyswajanie pojęć matematycznych.
TRUDNOSCI W UCZENIU
UWARUNKOWANE ZABURZENIAMI PERCEPCJI WZROKOWEJ

Umiejętności Symptomy zaburzeń
Wypowiadanie się Występują trudności w rozpoznawaniu przedmiotów na obrazkach i rozumienia przedstawionej treści. W związku z powyższym opis obrazka jest ubogi, a liczba zaobserwowanych szczegółów i elementów uboga
Rysowanie Trudności w odwzorowywaniu prostych figur geometrycznych (koło, kwadrat, trójkąt, romb). Rysunki bywają ubogie w szczegóły. Niewłaściwe proporcje między elementami, trudności w rozplanowaniu.
Pisanie Trudności w przepisywaniu, pisaniu z pamięci i ze słuchu. W początkach nauki trudności z zapamiętywaniem kształty liter, mylenie liter podobnych (a-o, a-ą, e-c, e-ę, ł-l-t, m-n, u-n, m-w), różniących się w położeniu w stosunku do osi pionowej (p-b, b-d), lub poziomej (w-m, n-u,b-p, d-g). Pomijanie drobnych elementów graficznych (kreseczki, ogonki - a,ę). Błędy typowo ortograficzne wynikające z gorszej pamięci wzrokowej.
Czytanie W początkach nauki, trudności w kojarzeniu dźwięku z odpowiednim znakiem graficznym. Mylenie liter o podobnym wyglądzie (p-b, h-k). "Zgadywanie" napisów po cechach przypadkowych (przy zastosowaniu obrazków). Trudności w rozpoznawaniu liter oraz wzrokowym wyróżnieniu większej całości ( sylaby, wyrazy), czytanie nierytmiczne. Długi czas literowanie. Przy odczytywaniu mała dokładność, przekręcanie końcówek, zgadywanie, gubienie się w tekście, wolne tempo czytania, zwiększona męczliwość. W późniejszym okresie nauki, trudności z automatyzacją czytania, niewspółmierne wysiłki do efektów, włożony wysiłek w czytanie utrudnia rozumienie treści.
Rozumienie czytanej treści Trudności wytwarzania jasnych wyobrażeń związanych z czytanym tekstem. Koncentracja na technicznej stronie czytania utrudnia rozumienie czytanej treści.
Trudności z innymi przedmiotami szkolnymi Trudności w geografii( znajomość mapy, słaba orientacja w stronach świata), pomyłki w zadaniach arytmetycznych (błędy, przepisywanie słupków), trudności w nauce obcych języków, geometrii (słabe rozumienie pojęć: góra-dół, wyżej-niżej).
TRUDNOSCI W UCZENIU UWARUNKOWANE ZABURZENIAMI ROZWOJU
RUCHOWEGO W ZAKRESIE SPRAWNOŚCI MANUALNEJ

Umiejętności ucznia Symptomy zaburzeń
Rysowanie Rysunki "brzydkie', "prymitywne", "kanciaste", gwałtowne lub zwolnione, zbyt duży lub zbyt mały nacisk ołówka na papier. Przeważają linie proste, brak lub mało linii falistych. Przy rysowaniu często występują synkinezje (współruchy, np. wysuwanie języka).
Pisanie W wyniku obniżonej sprawności manualnej mała precyzja ruchów dłoni i palców, wolne tempo wykonywania czynności. Pismo od strony graficznej brzydkie, litery "drżące", za małe, nierówne, nie mieszczą się w liniaturze. Za duże lub za małe odstępy między literami. Pismo niekształtne, mało czytelne. Wskutek powolnego pisania, luki w zeszytach, nienadążanie za tempem klasy. Nierównomierny nacisk pióra, brak wiązania liter ze sobą, trudności zespoleniu pojedynczych ruchów w całość (zaburzenia melodii kinetycznej). Trudności w wykorzystaniu własnych notatek. Niestaranne zeszyty z licznymi przekreśleniami, poprawieniami, plamami. Szybkie męczenie się ręki podczas pisania, niski poziom graficzny prac, pismo niekiedy trudne do odczytania.
Trudności z innych przedmiotów szkolnych Przy ogólnej niskiej sprawności ruchowej trudności w wykonywaniu wszelkich ćwiczeń na lekcjach wychowania fizycznego. Nieudolność w grach i zabawach sportowych.
Trudności w majsterkowaniu, szyciu, lepieniu, kreśleniu, malowaniu.
Trudności w wykonywaniu modeli, wykresów, konstrukcji.
TRUDNOSCI W UCZENIU
UWARUNKOWANE ZABURZENIAMI PROCESU LATERALIZACJ

Umiejętności Symptomy zaburzeń
Pisanie W początkach nauki pisania, głównie w przypadkach lateralizacji skrzyżowanej (lewooczność-praworęczność, Prawooczność-Leworęczność) może występować pismo lustrzane. Odwracanie pojedynczych liter, cyfr, zmiana ich kolejności, opuszczanie końcówek, a nawet całych wyrazów. Trudności związane z techniką pisania, zniekształcenie graficznej strony pisania (zwłaszcza u dzieci lewo i oburęcznych).
Czytanie Przekręcanie słów polegające na zmianie kolejności odczytywania liter, przestawiania kolejności sylab, opuszczania całego wiersza w czytanym tekście. Wolne tempo czytania, niekiedy w nieprawidłowym kierunku tj. od strony [prawej do lewej. Odwracanie liter i odczytywanie zamiast: b-o, g-p, u-n, m-w, Dynamiczne odwracanie krótkich wyrazów: wór-rów ( tzw. Inwersja dynamiczna)..
Rozumienie czytanej treści Odwracanie porządku liter zmienia sens szczególnie krótkich wyrazów:, od-do, co utrudnia rozumienie czytanego i pisanego tekstu.
Trudności z innych przedmiotów Zmiana kierunków w rysunkach geometrycznych, trudności w orientacji na mapie i planach.
Trudności w rozróżnianiu stron ciała, uniemożliwiają prawidłowe wykonywanie ćwiczeń na lekcjach wychowania fizycznego. Zaburzenia koordynacji wzrokowo-ruchowej.
TRUDNOSCI W UCZENIU
UWARUNKOWANE ZABURZENIAMI ORIENTACJI PRZESTRZENNEJ

Umiejętności Symptomy zaburzeń
Wypowiadanie się Trudności rozumienia przedstawionej sytuacji na obrazku, trudności w wypowiadaniu się na temat umiejscowienia przedmiotu, określenia wzajemnego położenia przedmiotów, trudności w przyswajaniu pojęć (i operowaniu) w zakresie stosunków przestrzennych: nad, obok, na ukos, prawo, lewo, od. Pojęcia i definicje mogą być niewłaściwie stosowane z braku ich właściwego rozumienia.
Rysowanie Zakłócenia stosunków przestrzennych, w rysunkach zakłócenia proporcji elementów, trudności w rozplanowaniu, rysunki chaotyczne, źle rozmieszczone na kartce.
Pisanie Mylenie znaków graficznych różniących się od siebie jedynie położeniem (u-n, b-p-d-g), źle wykonane wszelkie tabelki, zapisy w słupkach, Mylenie kierunku zapisu, niewłaściwe rozmieszczanie liter i zapisów, zły wybór linijek.
Czytanie Przestawianie liter oraz całych cząstek wyrazowych wskutek mylenia kierunków. Opuszczanie liter lub sylab, zmiana ich kolejności. "Przeskakiwanie" linijek druku przy czytaniu.
Rozumienie czytanej treści Trudności w rozumieniu treści zawierającej pojęcia dotyczące stosunków przestrzenno - czasowych oraz struktur gramatyczno - logicznych.
Trudności z innymi przedmiotami szkolnymi Trudności w geografii (wzrokowe ujmowanie stosunków przestrzennych na mapie - orientacja w stronach świata) w geometrii (mylenie pojęć, które są przyswajane werbalnie, trudności w rozumieniu i rozwiązywaniu zadań). Trudności w robotach ręcznych, brak umiejętności zaplanowania.

Konwencja o Prawach Dziecka ONZ, podpisana przez przedstawicieli polskiego rządu 26 stycznia 1990, ratyfikowana 7 czerwca 1991, przyznaje każdemu dziecku prawo do normalnego życia w warunkach gwarantujących mu godność, umożliwiających osiągnięcie niezależności oraz ułatwiających aktywne uczestnictwo w życiu społeczeństwa. Zobowiązuje także do zapewnienia uprawnionym do niej dzieciom pomocy, realizowanej w sposób prowadzący do osiągnięcia przez dziecko jak najwyższego stopnia zintegrowania ze społeczeństwem oraz osobistego rozwoju.
Ustawa o systemie oświaty z dnia 7 września 1991 r. w przepisach ogólnych odwołuje się do Konwencji o Prawach Dziecka, mówiąc o: prawach do kształcenia się dzieci i młodzieży w warunkach odpowiednich do wieku i osiągniętego rozwoju; dostosowaniu treści, metod i organizacji nauczania do możliwości psychofizycznych uczniów; możliwości pobierania nauki zgodnie z indywidualnymi potrzebami rozwojowymi i edukacyjnymi oraz predyspozycjami.

Oznacza to również konieczność dostosowania warunków organizacyjnych zdawania egzaminów oraz kryteriów oceniania ich wyników (punktowania zadań), uwzględniających możliwości uczniów ze specyficznymi trudnościami w uczeniu się.

Uczniowie ci mają zwykle zaniżoną samoocenę, która jest wynikiem ich długotrwałych, niekiedy wieloletnich niepowodzeń szkolnych. Daje to w efekcie dziecko słabe emocjonalnie z systematycznie zaniżającą się samooceną

Jak problem dysleksji rozwojowej jest rozwiązywany w innych krajach?

Lp Rodzaj trudności Udogodnienia Inne kraje Polska
1 Zdiagnozowana dysleksja rozwojowa Wydłużenie czasu przeznaczonego na wykonanie egzaminu pisemnego np. do 120 minut lub o 30% jednocześnie dając możliwość dziecku pracy w optymalnym dla niego tempie, jak również dokończenia zadań nawet po przekroczeniu limitu czasowego. Szkocja, Dania Wydłużenie o 50% czasu przeznaczonego na wykonanie sprawdzianu, egzaminu gimnazjalnego. Na maturze nie ma takiej możliwości.
2 Dysleksja (trudności w czytaniu) Głośne odczytanie wszystkich zadań przed przystąpieniem do ich rozwiązania, lub stworzenie warunków do odsłuchania treści zadań z dyktafonów. Szkocja, Dania Głośne odczytanie wszystkich zadań i poleceń przed przystąpieniem do ich rozwiązania (sprawdzian i egzaminy gimnazjalne).
3 Dysortografia W zdaniach otwartych nie ocenia się poziomu poprawności ortograficznej. Praca pisemna ucznia jest oceniana głównie pod względem merytorycznym, a błędy w zapisie wyrazów nie są oceniane. Australia, Dania, Niemcy, Luxemburg, Szkocja, Słowacja, Holandia, Nowa Zelandia Uznano jak w innych krajach
4 Dysgrafia Dopuszcza się możliwość pisania tekstu w zadaniach otwartych na maszynie lub komputerze. Szkocja, Norwegia, Anglia Dopuszcza się możliwość pisania tekstu w zadaniach otwartych pismem drukowanym - na maturze dopuszcza się pisanie na komputerze.
5 głęboka dysleksja W wyjątkowych sytuacjach, potwierdzonych opinią psychologiczno-pedagogiczną, istnieje możliwość zamiany pisemnej formy egzaminu na formę ustną. Szkocja, Dania, Grecja, Węgry, Republika Czeska, Brazylia. Nie ma takiej możliwości

Nie jesteśmy pionierami w uznawaniu tego problemu podczas egzaminów zewnętrznych, ale pociechą jest, że zamierzamy pomagać uczniom, którzy takiej pomocy podczas egzaminów zewnętrznych oczekują.

Uczniowie ze specjalnymi potrzebami szkolnymi podczas sprawdzianu
po szkole podstawowej i egzaminów gimnazjalnych zewnętrznych.

Rodzaj dysfunkcji Dostosowanie warunków egzaminacyjnych
Dysleksja rozwojowa
  1. Możliwość pisania sprawdzianu w odrębnej sali, w której członek komisji egzaminacyjnej na początku raz głośno odczyta instrukcje, tekst wstępny i treść zadań, a uczniowie będą mogli równocześnie śledzić wzrokiem tekst zapisany w arkuszu.
  2. Wydłużenie czasu pisania o 50%.
  3. Możliwość pisania samodzielnie sformułowanych odpowiedzi do zadań drukowanymi literami, co zwiększa czytelność pisma.
  4. Nie obniżanie oceny za popełniane błędy ortograficzne. Możliwość specjalnego kodowania karty odpowiedzi, aby zadania, w których uczeń samodzielnie formułuje odpowiedzi mogły być sprawdzane za pomocą kryteriów dostosowanych do dysfunkcji uczniów/
  5. Możliwość zaznaczania na karcie kodowej odpowiedzi przez nauczyciela-egzaminatora (tylko w przypadku głębokiej dysleksji).
Upośledzenie umysłowe w stopniu lekkim
  1. W celu dostosowania poziomu wymagań do możliwości uczniów pisanie egzaminów na odrębnych arkuszach egzaminacyjnych.
  2. Możliwość udzielania pomocy przez nauczyciela wspierającego poprzez odczytanie treści poleceń.
  3. Zrezygnowanie z dodatkowych kart odpowiedzi.(Nanoszenie odpowiedzi na kartę z zadaniami).
  4. Możliwość wydłużenia czasu pisania egzaminu do 50%
Choroby przewlekłe
  1. Zapewnienie dostosowania pisania egzaminu do wskazań wynikających z charakteru choroby.
  2. Możliwość wydłużenia pisania egzaminu o 50%.
  3. Możliwość pisania egzaminu w domu chorego i sanatoriach.
  4. W szczególnych przypadkach zwolnienie z egzaminu przez dyrektora OKE.
Niesprawność ruchowa.
  1. Zapewnienie zdającemu zrobienia przerwy podczas egzaminu.
  2. Możliwość wydłużenia pisania egzaminu 50%
  3. Możliwość pisania egzaminu w domu chorego.
  4. W szczególnych przypadkach zwolnienie z egzaminu przez dyrektora OKE.
Niewidomi, słabo widzący
  1. Zapewnienie odpowiedniego sprzętu przez szkołę, wymaganego dla uczniów, jaki jest używany podczas codziennej nauki szkolnej
  2. Zapewnienie na sali nauczycieli-egzaminatorów specjalistów z dziedziny tyflopedagogiki.
  3. Arkusze egzaminacyjne napisane odpowiednio zwiększoną czcionką.
  4. Zapewnienie lektora czytającego tekst i notującego wypowiedzi.
  5. Możliwość wydłużenia pisania egzaminu o 50%.
Niesłyszący, słabo słyszący
  1. Zapewnienie na sali nauczycieli-egzaminatorów posługujących się biegle językiem migowym, a w miarę możliwości miganym - surdopedagoga.
  2. Dostosowanie wymagań do możliwości percepcyjnych uczniów słabo słyszących - zastosowanie odrębnych arkuszy egzaminacyjnych.
  3. Korzystanie z aparatów słuchowych podczas egzaminów.
  4. Możliwość wydłużenia pisania egzaminu o 50%.

Decyzję o skorzystaniu z tego prawa podejmuje uczeń oraz jego rodzice lub opiekunowie , którzy przekazują te informację w formie pisemnej dyrektorowi szkoły, do której uczęszcza uczeń.